Thucydides’ Pericles
De Atheense geschiedschrijver en legeraanvoerder Thucydides (ca. 460 - 400 v.Chr.) verhaalt in zijn Historia uitgebreid over het verloop van de strijd tussen de Peloponnesische Bond en de Delisch-Attische bond in Griekenland. Zijn verslag van het hoogoplopende conflict tussen grootmachten Sparta en Athene, en daarbij tevens hun respectievelijke bondgenoten in de liga’s, geniet grote bekendheid als een van de vroegste wetenschappelijke werken uit de geschiedenis. Aan het eind van het eerste jaar van de Peloponnesische Oorlog (431 - 404 v.Chr.) beschrijft Thucydides hoe de grote Atheense staatsman Pericles (ca. 495–429 v.Chr.) de bevolking van Athene toespreekt tijdens de collectieve uitvaart die tot dan toe in de oorlog gesneuveld zijn. Pericles heeft zijn redes niet laten opschrijven bij het moment van uitspreken. Thucydides legt hem een magistrale rede in de mond, die vooral het karakter heeft van een lofzang en bijbehorend ideaalbeeld van Athene en haar democratisch bestel. Voor de lezer van de grafrede is het belangrijk om bewust te zijn van de invloed van Thucydides als schrijver op het eindproduct zoals dat is overgeleverd.
De manier waarop geschiedenis werd geschreven, ofwel het literaire genre, speelt een rol bij de manier waarop een tekst door een moderne lezer bekeken moet worden. Thucydides wordt vaak gezien als historicus, maar het concept van 'historicus' is een modern begrip, dat in de oudheid nog niet bestond. Waar tegenwoordig onder een historicus een zo veel mogelijk neutrale observator of onderzoeker wordt verstaan, en beschrijver van gebeurtenissen uit het verleden, lag dit in de oudheid anders. Hier was een historicus wel degelijk beïnvloed door het politieke en sociale klimaat en geenszins neutraal te noemen. Het is van belang in acht te houden dat Thucydides wel degelijk met zijn eigen politieke agenda in het achterhoofd de rede van Pericles heeft opgeschreven. Daarnaast is het genre van de grafrede, waar Thucydides bij Pericles op varieert, ook een om in ogenschouw te nemen.
Een tweede vraag die gesteld moet worden is in hoeverre de rede die wij kennen daadwerkelijk een verslag is van de grafrede zoals voorgedragen door het historische figuur Pericles. Het debat rond deze kwestie houdt academici al eeuwenlang bezig en kan ook nooit volledig worden opgelost. De consensus rond deze vraag bestaat eruit, dat de Pericles van Thucydides naast de historische figuur Pericles bestaat. Deze zijn niet dezelfde maar wel degelijk met elkaar verbonden. Maar is de grafrede dan volledig door Thucydides gemaakt? Zitten er elementen in die Pericles daadwerkelijk heeft gebruikt in zijn grafrede? In hoeverre kan er waarde worden gehecht aan de grafrede als historische bron? Deze vragen zijn moeilijk te beantwoorden, en daar kan nog veel over worden getheoretiseerd.
Vooral de laatst gestelde vraag kan deels worden beantwoord door het gebruik van andere bronnen. Literaire, maar ook archeologische bronnen, die gebeurtenissen of gebruiken beschreven in de grafrede kunnen bevestigen of ondermijnen; of de nodige context verschaffen. Kortom, wat belangrijk is om uit dit debat te halen bij het lezen van de grafrede is dat we te maken hebben met Thucydides’ Pericles. Deze Pericles vertegenwoordigt deels de politieke agenda van Thucydides, die uit de gehele teneur van het werk spreekt: Athene is haar macht verloren, en Pericles leefde in een betere tijd voor de polis. Tot slot kan de grafrede als historische bron worden gebruikt maar het is hier van belang dat dit wordt gedaan in combinatie met andere literaire en archeologische bronnen om tot gegronde aannames te komen. (RvG)
literatuur: Panos 2013; Rood 2006